İş Köpekleri & Köpek Eğitimi ve Sömürü Argümanı

İş köpekleri… Arama kurtarma operasyonlarında sıkça karşılaştığımız; Belgian Malinois, Australian Shepherd Dog, Border Collie, Labrador Retriever, Golden Retriever, German Shepherd Dog, Tazı diye adlandırılan, ırklarına özgü akılalmaz yetenekleri bulunan ve bu yeteneklere bağlı işlerini yapmak üzere içgüdülerle donatılmış, pet olarak hayatımıza girmeleriyle de mental/fiziksel enerjilerini doğru yönetmek adına insanlar tarafından profesyonelce yönlendirilmeye başlanmış yüzlerce ırk…  

Bir süredir, bu hassas ve yoğun bilgi birikimi/deneyim gerektiren konu hakkında fazlasıyla mesaj ve soru alıyor, bir türlü açıklık getirmeye fırsat bulamıyordum. Uzun yıllardır köpek psikolojisi ve eğitimi üzerine yaptığım çalışmaların verdiği tecrübe ve bilgi doğrultusunda konuya 30 Ekim 2020 İzmir depremi üzerinden açıklık getirmek için en doğru zaman olduğuna karar verdim. Şimdi beraber iş köpeği (working line olarak adlandırılır) aslında nedir, neden sömürü söz konusu değildir, zorlama var mıdır yoksa köpek işini severek mi yapmaktadır inceleyelim. 

Öncelikle köpek anatomik olarak günde kilometrelerce koşmak için evrimleşmiş, rutinden hoşlanan, sürü halinde yaşaması gereken, mutlak bir lidere veya lider olmaya ihtiyaç duyan, ırklarına göre farklı görevlerde yetenekleri bulunan bir türdür. Peki, insan böylesine aktif bir türü, pet olarak himayesi altına alıp tasma taktığında o türe ne olur? İnsana düşen görev ve sorumluluklar bu noktada nelerdir? Köpeğin psikolojisi bu durumdan nasıl etkilenir veya etkilenmemesi için köpek nasıl yönlendirilmelidir hiç düşündünüz mü? 

Köpek, sadece besleyip başını okşamakla bitmeyecek kadar karmaşık ve bir o kadar da içgüdüleri doğrultusunda sevdiği işi yapmaya, meşgul olmaya ihtiyaç duyan bir türdür. Öncelikle, köpek psikolojisinde en önemli kilit noktalardan biri, sürü psikolojisini ve hiyerarşisini gerçekten iyi taklit edebilmek ve rutinden şaşmamaktır. 

Bir köpek sürüsünde ana ihtiyaçlar saati saatine ve rutin işler. Rutinde bir sapma olduğunda ise sürü paniğe kapılır ve stres faktörü devreye girer. 

En basitinden her sabah 9da köpeğinizin mama kabına koyduğunuz mamanın saati gecikmeye başladığında (ki bu avlanmanın taklididir) köpek yaşamsal faaliyetini sürdürmesi için gerekli olan yiyeceği alıştığı saatte bulamayınca anksiyete devreye girer ve beyne ‘Eyvah büyük bir problem var’ alarmı gitmeye başlar. Bu basit gibi görülen rutin sapmalar sürü bazında düşünüldüğünde aslında büyük öneme sahiptir. Çünkü sürüsüne av ve avlanma planı sağlayamayan sürü liderinin & bireylerinin sonu açıktır. Hiyerarşi kavgaları, güçten düşme, sürünün dağılması yani başlı başına bir kaos.

Bir diğer önemli konu ise her köpek ırkının kendine has bir görevinin olmasıdır. Köpek evlat edinirken size ev ortamınızın, yaşam alanınızın, aile düzeninizin ve iş temponuzun nasıl olduğunun sorulması da bu yüzdendir. Her ırk eve ve aile yaşamına uygun değildir. Bu yüzden kriterleri mutlaka göz önünde bulundurarak size uygun ırkın, ya da kırma köpeğin seçilmesi gerekir. Barınağa düşen çoğu köpeğin hikâyesi de genelde budur. Bilgisiz ve sorumsuzca evlat edinilen çok yüksek enerjili ve çalışma içgüdüsüyle dolu ırklar sizin masabaşı iş düzeninize veya 1 saatlik tasmalı yürüyüşlerinize uygun değildir. Eğilimli olduğu yönde iş yaptırılmayan ırklar ise psikolojik olarak çöker. Koltuklarınızı parçalamaya, kuyruklarını kovalamaya, kendi tüylerini yolmaya ve durmaksızın havlamaya başlarlar. Siz de bu davranışları yaramazlık olarak tanımlar, başa çıkamaz ve çaresizlikle ortada kalırsınız. 

Çözüm aslında çok açık. İmkânınız varsa bir çalışma köpeği (working dog) edinip onu kendi işine yönlendirirseniz sorunsuz bir birliktelik yaşarsınız. Eğer yoksa ev hayatına uygun bir ırk veya yaşlı bir köpek tercih edebilirsiniz.

Köpekler yaptıkları, eğilimli oldukları işlere göre gruplara ayrılır. İş köpekleri, av köpekleri, Refakatçi köpekler gibi.

En sık tercih edilen iş köpeklerini açarsak en başta benim de eğitim verdiğim ve beraber yaşadığım, sürü gütmede inanılmaz performans ve başarı gösteren, arama kurtarma, iz sürme ve köpeğin mental olarak da yorulması gerektiğinden (Sadece fiziksel yorgunluk bu tür hiperaktif ırklara yetmiyor) frisbee & agility gibi sporlara yönlendirilebilen, zekâ/kavrayabilme/öğrenebilme sıralamasında 1. Sırada yer alan Border collie ırkı. 

Çevikliği, üstün koku alma yeteneği ve yüksek enerjisi sebebiyle arama kurtarma, polis ekiplerince tercih edilen Belgian Malinois ve German Shepherd Dog,

Arayıp bulma, gerektiğinde getirme (Retriever), sosyal bir karakteri olması, pati aralanıdaki geniş perdeler sayesinde iyi yüzebilmesi ve insanlarla kurabildiği yüksek bağ sebebiyle arama kurtarma işlerinde çoğunlukla tercih edilen Golden Retriever, Labrador Retriever ırkları arama kurtarmada görev almaktadır.

Bu bahsettiğim ırklar arama kurtarma görevleri için adeta biçilmiş kaftandır. Sebebi ise işlere olan doğuştan gelen yetenekleri ve eğilimleridir.

Peki, bu çocukların eğitim süreci nasıl oluyor? Sorusu elbette aklınızı kurcalıyordur. Eğitim aslında köpek daha bebekken başlıyor ancak bebeklik kriteri şart değil. Barınaktan kurtarılmış bir köpek de bu eğitimlerden geçerek başarı elde edebilir ancak hepsi değil.

Eğitmen, eğiteceği köpeği önce anatomik yönden sonra davranış yönünden kendi bilgi ve tecrübeleri dâhilinde incelemeye alır. Tercih edilen karakter genelde diğer kardeşlerinden veya birlikte olduğu köpeklerden atılgan, öne çıkan, etkilere çok abartılı ve dramatik tepkiler vermeyen, meraklı, yemek veya oyuncağa olan ilgisi yüksek olan köpeklerden seçilir.

Seçim yapıldıktan sonra ödüllendirme odaklı eğitim başlar. Pozitif ödüllendirme ve pozitif cezalandırma (teknik olarak bir ceza barındırmaz ancak terim bu şekilde isimlendirilmiştir) sistemi kullanılır ki buradaki ödül ceza tabiri şu şekildedir.

Köpek doğru bir davranış yaptığında ödülü olan oyuncağı veya yemeği alır. İstenmeyen davranışta, eğitmen bekleyerek köpeğin düşünmesine izin verir ve doğruyu yapana kadar yiyecek veya oyuncak köpeğe verilmez. Bu noktada kafalarda  ‘E kopek aç mı bırakılıyor?` sorusunun canlanması muhtemel. Hayır elbette. Köpeğin çalışma saatleri yemek saatlerine göre ayarlanır. Yani sabah kahvaltısı/akşam yemeği eğitim esnasında mama kabına koyulması yerine elle teker teker yedirilerek ödüllendirme anında kullanılır. Zaten aç ve enerji açığı olan bir köpekten arama kurtarma anında verim alınması söz konusu değildir.

Negatif eğitim konusuna gelirsek iş köpeklerine kesinlikle negative eğitim verilmesi tavsiye edilmez. Çünkü köpek, eğitmeninden korktuğu için doğru davranışı zorunlu olarak gösterme eğilimine girer. Ancak bu eğitim metodu uzun vadede psikolojik problemlere yol açacağından tercih edilmez ki zaten yasal değildir. Ayrıca negative eğitim almış köpeğin enkaz çalışmalarında yer alması söz konusu değildir çünkü bu şekilde eğitilmiş köpekler en ufak uyarana dahi yüksek tepkiler verirler. Negative eğitim metodu yasal olmamasına ragmen maalesef hala sirklerde vahşi hayvanlar da dahil tüm hayvanlarda kısa vadede hızlı ve geçici sonuç almak için kullanılan bir yöntemdir. Sirklerin yanından dahi geçmeyin diye bas bas bağırmamızın sebebi budur.

Eğitimin etikliğine ve köpeklerin zorla mı eğitime tabii tutuluyor konusuna da değinip konuyu burada noktalamak istiyorum. Her ırkın bir yeteneği olduğu gibi her köpeğin de bir karakteri vardır ve iş yapmak istemeyen köpekler de elbette olacaktır. Bu köpekler ne kadar zorlanırlarsa zorlansınlar başarılı performans gösteremeyeceklerdir çünkü oyuncak ve yemek güdüleri diğer köpeklerinki kadar gelişmiş değildir veya driveları istenilen düzeyde yüksek değildir. Bu karakterdeki köpekler zaten eğitmenler tarafından tercih edilmeyeceklerinden uygun bir ev/pet hayvanı olarak bakılabilirler. Unutmayın ki zaten eğitmenlerin tercih ettiği karakterler eğitim almaya daha dünden razıdır. Yiyeceğe, oyuncağa, eğitim alanına ve eğitmene olan ilgilerini, heveslerini görmek bunu kanıtlamaya fazlasıyla yeterlidir.

Eğer bir iş köpeğinin sorumluluğunu almışsanız sürü psikolojisini profesyonelce simüle etmek zorundasınız demektir. Köpeğin güdülerini köreltip psikolojisini bozmamak, anksiyete yaratmamak adına mutlaka lideri olmalısınız. Çünkü doğada lideri belirsiz sürüler hep bir stress, baskı ve kavga halindedir. Bahsettiğim ırklar ve geri kalan yüzlercesi kendi içgüdüleri ve yetenekleri doğrultusunda işlere yönlendirmeli, mental ve fiziksel olarak yorulmalı, spor yaptırılmalı, işlerini rutin hale getirerek sürü davranışları pekiştirilmeli ve tasmalı yürüyüşlerin yetersiz kalacağı bilinmelidir. Bunları yaparken eğer bir eğitmene teslim ediyorsanız doğru eğitim metodunun kullanıldığından emin olunmalıdır.

Köpek eğitimi, aslında köpeği istediğiniz şekilde yontmak değil, sizin sürüsünden kopardığınız köpeğe yetenekleri doğrultusunda tekrardan liderlik görevlerini hatırlatmak ve işlerini yapmasına olanak sağlamanın başka bir tabiridir. Eğitimli köpek mutlu köpektir. Yorgun köpek mutlu köpektir. Televizyonda izlediğiniz enkazdan insan kurtaran köpekler eğitimin en başında enkaza saklanmış oyuncaklarını bularak eğitilmeye başlarlar. Bu sizin basitçe köpeğinize at getir oyununu öğretmenize benzer. Sonra nesneler değişir. Topun yerini daha büyük nesneler, sonra kıyafetler, en son insanlar alır. Sürecin sonunda köpek o insanı saklandığı yerden bulduğunda önce olduğu yere yatarak veya havlayarak sinyal verir, sonrasında eğitmenin cebinden çıkan topla ödüllendirileceğini bilerek eğitmenine koşar ve hepimizin gözünü dolduran sahnelerin yaşanmasında başrolü oynar. Ve görevini saatlerce bıkmadan aynı heyecanla yapmasının sebebi başarıya ulaştığında ona verilecek topun bilincinde olmasıdır.

İş köpeklerinin psikolojisinin fazlasıyla yüzeysel ayrıntıları bu şekilde. Onlar zaten yetenekli oldukları konularda insanların da yardımıyla profesyonelleşirken hiç farkında olmadan kahraman olmaya devam ediyorlar. Bize de, iş köpeklerinin yaptıkları bu görevde onlarla gurur duymak, eğitim serüveninin gerçeklerini ve her kurtardıkları can için başlarının okşanıp hak ettikleri değerin fazlasıyla verildiğini bilmek düşüyor.

Zeynep Irmak Alpaslan
Instagram: irmak.nova
Twitter: vetirmak